Lubomirski Aleksander Michał h. Szreniawa (ur. ok. 1614–1677), wojewoda krakowski. Był najstarszym synem Stanisława, woj. krakowskiego (zob.), i Zofii Ostrogskiej, wojewodzianki wołyńskiej, bratem Jerzego Sebastiana (zob.) i Konstantego Jacka (zob.). W r. 1626 zapisał się, wraz z bratem Jerzym, na Akad. Krak., po czym obaj, pod opieką ks. Jakuba Piotrowickiego, udali się na studia do Ingolsztadtu (1629) i Lovanium (1630), skąd wyjechali do Kolonii. W kwietniu 1633 przybyli z wielkim orszakiem służby do Lejdy, a potem, już bez brata, wyjechał L. do Rzymu pod opieką Sebastiana Kokwińskiego, podczaszego bracławskiego; L. przebywał tam do wiosny 1635, po czym zapisał się na uniwersytet w Padwie, skąd powrócił do kraju w r. 1636. Zapewne dzięki poparciu ojca zaraz po powrocie został L. w r. 1636 starostą sandomierskim. Pozycję jego wzmocniło zawarte 7 VII 1637 małżeństwo z Heleną Teklą Ossolińską, córką Jerzego, wówczas podkanclerzego kor. W r. 1639 otrzymał starostwo zatorskie. W r. 1641 teść L-ego zabiegał dla niego o miecznikostwo kor., ale udało mu się uzyskać 13 IX 1641 tylko godność podczaszego królowej Cecylii Renaty. Dn. 3 III 1645 król Władysław mianował L-ego koniuszym kor. W l. 1642, 1643, 1646, 1648, 1659, 1661 posłował L. z woj. sandomierskiego na sejmy, często pełniąc różne obowiązki komisarskie, np. w r. 1643 do rejestrów kupieckich i celnych, do podatków, w 1648 należał do rady wojennej oraz był wśród posłów Jana Kazimierza do ułożenia paktów konwentów. W r. 1658 był komisarzem do fortyfikacji Krakowa po okupacji szwedzko-siedmiogrodzkiej, a w 1661 uczestniczył w komisji dla zabezpieczenia księstwa zatorskiego i oświęcimskiego od Węgier i Śląska. Bywał kilkakrotnie marszałkiem sejmiku woj. sandomierskiego w Opatowie w l. 1658 i 1661 lub rotmistrzem i obersterem nad żołnierzami, wystawianymi przez swe województwo, np. w l. 1648 i 1659.
W czasie bezkrólewia 1648 r. podpisał generalną konfederację warszawską z zastrzeżeniem praw Kościoła katolickiego, a na elekcji od razu opowiedział się po stronie Jana Kazimierza, chociaż ojciec wojewoda trzymał z Karolem Ferdynandem. W latach wojen kozackich brał udział w bitwie pod Piławcami i wystawił chorągiew husarską (100–150 koni), która służyła od początku 1649 r. do połowy 1652 r. Wziął też udział w kampanii zborowskiej. W lutym 1650 wyjechał przez Austrię z pielgrzymką jubileuszową do Rzymu; podróż tę opisał szczegółowo towarzyszący L-emu Stanisław Oświęcim. W r. 1651 L. wystawił własną chorągiew husarską i ruszył do obozu. Dn. 25 V t. r. wraz z braćmi, Jerzym i Konstantym, prezentował przed królem w sokalskim obozie 18 chorągwi. Nie doczekał się jednak walnej rozprawy beresteckiej, bo na wiadomość o powstaniu Aleksandra Kostki Napierskiego na Podhalu wysłano 26 VI 1651 L-ego oraz Michała Zebrzydowskiego, miecznika kor., z kilkoma chorągwiami (1 500–2 000 ludzi) «pod Kraków» dla stłumienia rebelii. L. chętnie opuścił obóz, gdyż nie spodziewał się szybkiego rozstrzygnięcia wojny kozackiej, a do woj. krakowskiego ciągnęła go obawa o własne tam dobra. Ekspedycja L-ego i Zebrzydowskiego okazała się zbyteczna, bo tymczasem Napierski został już ujęty. Powrót pod Beresteczko też był spóźniony, bo król pobił już Kozaków. Choć tak niefortunnie ułożyły się jego wojenne wyprawy, to jednak woj. sandomierskie i krakowskie wylewnie dziękowały koniuszemu za usługi i koszty poniesione przez niego w r. 1651. Nie wiadomo, czy za te trudy otrzymał L. w r. 1651 następne starostwo bydgoskie, objęte po swym teściu, kanclerzu Jerzym Ossolińskim.
W r. 1652 znowu bawił L. we Włoszech, w Wenecji; w r. 1653 był w Wiedniu. W latach szwedzkiego «potopu» pozostał wierny Janowi Kazimierzowi; bił się 7 IV 1656 wraz ze swymi dragonami w dywizji brata Jerzego pod Warką. A kiedy w kwietniu 1658 woj. sandomierskie wystawiło regiment 600 piechoty łanowej, L. został jej obersterem; piechota ta wzięła udział w oblężeniu obsadzonego przez Szwedów Torunia i «tam w szturmach gloriose… stawała». Pod koniec wojny, w l. 1659–60, wystawił L. własny regiment piechoty typu cudzoziemskiego w sile 1 200 ludzi, a nadto chorągiew husarską, która walczyła w Rosji i dopiero w grudniu 1666 została zniesiona przez Kozaków Doroszenki i Tatarów (wraz z dywizją Sebastiana Machowskiego) pod Braiłowem. L. na ogół był dobrze widziany na królewskim dworze w trudnych l. 1660–4. Ale podczas rokoszu swego brata Jerzego L., wbrew opinii Uruskiego i innych, starał się mu pomagać, wstawiał się za nim do króla, choć zbytnio się nie angażował. Był obecny w czasie choroby Jerzego oraz śmierci (31 I 1667) we Wrocławiu. Wezwał wówczas na Śląsk kaszt. poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego do przejęcia kierownictwa opozycyjnej partii republikańskiej. Dn. 16 IV t. r. zawarł L. z Grzymułtowskim, podkanclerzym kor. Janem Leszczyńskim i podstolim kor. Feliksem Kazimierzem Potockim tajne porozumienie przeciw elekcji Francuza na tron polski, a opowiadał się za Filipem Wilhelmem ks. neuburskim. Oglądał się na pomoc cesarza Leopolda I, zabiegał o 400 piechoty dla Wiśnicza i Rzemienia (koło Mielca).
W r. 1668, po śmierci Jana Wielopolskiego (zm. 10 II 1668), jeszcze przed 23 VII został mianowany wojewodą krakowskim. Dn. 16 IX t. r. podpisał akt abdykacji Jana Kazimierza, ale z powodu choroby żony i syna Józefa Karola nie był na grudniowej konwokacji 1668 r. w Warszawie. Podczas bezkrólewia porozumiewał się z dworem cesarskim; należał do komisji do rewizji skarbu kor. Dopiero po 15 V 1669 zjawił się na elekcji króla Michała, ale od razu znalazł się, razem z prymasem Mikołajem Prażmowskim, hetmanem Janem Sobieskim i innymi, wśród przywódców opozycyjnego i profrancuskiego stronnictwa malkontentów. Szczególnie bliskie już wtedy stosunki łączyły wojewodę z Sobieskim, kuzynem swej żony przez Daniłowiczów. Dlatego już w jesieni 1669 należał do antykrólewskiego spisku malkontentów. Po sejmie marcowym 1670 r. szukał w Gdańsku schronienia jako malkontent, podejrzany przez szlachtę. Na sejmie zimowym 1672 r. szlachta nie chciała dopuścić do czytania pisemnych usprawiedliwień L-ego. Dn. 22 VI 1672 wjeżdżał na sejm do Warszawy w jednej karecie z Sobieskim w otoczeniu 250 zbrojnych, 25 VI uczestniczył wraz z kilku innymi w audiencji prymasa Prażmowskiego u króla Michała z propozycją abdykacji, a 1 VII t. r., po zerwanym sejmie, w jego pałacu malkontenci podpisywali swój manifest o woli detronizacji króla Michała; podpis L-ego widniał jako trzeci wśród 38 innych opozycjonistów. Nie dał się L. pozyskać proponowanymi mu przez króla «intratami niepołomickimi». Wobec wystąpienia szlachty po stronie swego elekta znowu szukał L. w sierpniu t. r., wraz z innymi malkontentami, schronienia w Gdańsku, skąd porozumiewał się z Francją.
Z początkiem października t. r. znalazł się jednak pod Gołębiem i uspokajał wzburzoną szlachtę, ale 8 XI Michał Ścibor Rylski wymieniał L-ego wśród malkontentów z woj. krakowskiego, «że tam u niego różne bywali conventicula». W lutym 1673 zjawił się wraz z malkontentami na sejmie tzw. pacyfikacyjnym i wyznaczony przez senat należał do rady wojennej, do komisji do rewizji skarbu kor., a wreszcie był rezydentem przy królu w drugim kwartale 1673 r. Nie spieszył się jednak do obozu jesienią 1673. Toteż Wacław Potocki szydził m. in. z L-ego w swej fraszce „Do panów”. Pomimo opozycyjnego stanowiska L-ego król Michał mianował go jednym z egzekutorów swego testamentu. W czasie bezkrólewia 1673/1674 uważano L-ego za zwolennika zrazu ks. Filipa Wilhelma neuburskiego, a potem Karola lotaryńskiego. Ostatecznie uczestniczył chyba z dużym przekonaniem w elekcji swego towarzysza ze stronnictwa francuskiego – Jana Sobieskiego, był jego posłem do ułożenia paktów konwentów, głosował na niego wraz ze swym województwem i podpisał się pod przysięgą na sejmie koronacyjnym Jana III w r. 1676. Z Janem III też uczestniczył w swych ostatnich wyprawach wojennych, znowu wystawiając w l. 1673–7 chorągwie husarską i kozacką. W pierwszej połowie 1676 r. dla poratowania zdrowia wyjeżdżał L. za granicę, ustanowiwszy jako swego surogatora dla sądów wojewodzińskich Marcina Dębickiego.
L. posiadał olbrzymią fortunę. W r. 1642 otrzymał od ojca zapis zamku i miasteczka Wiśnicza oraz przyległych dóbr ziemskich w Sądecczyźnie i Nowotarszczyźnie, szybów w kopalniach olkuskich – razem 78 wsi i 31 folwarków w woj. krakowskim. Nadto dostał w woj. sandomierskim zamek w Rzemieniu, miasteczko Rzochów wraz z 11 wsiami, 5 folwarkami, klucz kolbuszowski, klucz bratkowski, miasto Kańczugę wraz z 9 wsiami i 8 folwarkami. Łącznie dział L-ego w r. 1642 obejmował: 2 zamki, 3 miasteczka, 120 wsi, 57 folwarków i kopalnie. Do r. 1649 dział ten pozostawał we władaniu ojca, który zastrzegł sobie «totale dominium et proprietas», L. miał w używaniu tylko klucz rzemieński. W r. 1649, po pogrzebie ojca, bracia dokonali poprawek w dziale i L. odstąpił wtedy najmłodszemu bratu Konstantemu klucz tęgoborski i nawojowski w Sądeckiem. Nadto trzymał L. starostwa: sandomierskie (od 1636), zatorskie (1632–40), niepołomickie (1625–46), płoskirowskie (od 1646), ryckie, lubaczowskie (od 1651), gołąbskie (od 1659.)
Pierwszą siedzibą dworu L-ego był Osiek pod Staszowem, później przeniósł rezydencję do Wiśnicza, czyniąc wiele starań o podniesienie jej świetności. Wielbiciel włoskiej kultury, w czasie licznych podróży nabrał zainteresowań artystycznych, czego wyrazem był m. in. pokaźny zbiór (219) obrazów, wśród których znalazły się płótna takich malarzy włoskich, jak B. Schidone, F. Albani, F. M. Parmiggianino oraz wiele pochodzących ze szkoły holenderskiej. Zgromadził także wielotomową i wartościową bibliotekę (313 dzieł i 45 rękopisów). Dbał L. nadto o swoje inne rezydencje (Rzemień, Kolbuszowa), w Krakowie posiadał pałac na Woli Justowskiej, magnacką rezydencję po teściu kanclerzu Ossolińskim w Warszawie, a nadto pałac odkupiony w r. 1661 od podkanclerzyny Elżbiety Radziejowskiej (tzw. pałac Kazanowskich). Do dworzan L-ego należał w latach czterdziestych Jan Andrzej Morsztyn. Wystawił on mecenatowi L-ego świadectwo, dedykując mu cykl poetycki pt. „Kanikuła” (1647). L. uchodził za opiekuna klasztorów, zwłaszcza pijarów, którym pomógł osiedlić się w obrębie murów Krakowa wbrew opozycji miasta, innych zakonów, biskupa i Akademii. Przez cale życie borykał się L. z trudnościami finansowymi, m. in. był bardzo zadłużony u bankierów żydowskich w Wiśniczu, brakowało mu pieniędzy na wypłacanie różnych pobożnych legatów, np. dla klasztoru karmelitów bosych w Wiśniczu, zalegał z opłatami za dzierżawy starostw. L. zmarł 8 XII 1677 w Wiśniczu i został tamże pochowany 10 I 1678.
Żona L-ego, Helena Tekla z Ossolińskich (1622–1687), należała do najbliższego otoczenia królowej Ludwiki Marii, łączyło ją pokrewieństwo (3 stopnia) z Janem Sobieskim. Królowa Marysieńka Sobieska oceniała ją surowo jako intrygantkę, ale sam Sobieski nazywał Lubomirską swą siostrą. Współcześni wyrażali się pozytywnie o jej urodzie, inteligencji i kulturze. Podobnie jak mąż, opiekowała się pisarzami i poetami. Wacław Potocki dedykował jej zbiór „Pieśni”, Morsztyn przekład „Amintasa”, sielanki dramatycznej Torquata Tassa, wystawianej w teatrze dworskim Lubomirskich w 1. poł. 1650 r. W r. 1681 Lubomirska wstąpiła do klasztoru karmelitanek bosych i jako Paula Maria od św. Wawrzyńca zmarła 19 V 1687 w Lublinie. Z małżeństwa jej z L-m pozostał jedynie syn Józef Karol, późniejszy marszałek w. kor. (zob.), a kilkoro dzieci umarło w dzieciństwie.
Portret L-ego (kopia z XVIII w., olej., własność Muz. Narod. w Wr.), Portret żony L-ego Heleny Tekli (olej., w kościele paraf. w Klimontowie, pow. sandomierski), Portret Heleny Tekli z chartami (olej., własność Muz. Narod. w W., Galeria w Wilanowie, reprod. w: Tomkiewicz W., Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w w. XVII, Wr. 1952); – Estreicher; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Uruski; Żychliński; – Biecz, studia historyczne, Wr.–W.–Kr. 1963; Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie (1660–1668), Kr. 1930; Czermak W., Młodość Jerzego Lubomirskiego 1616–1636, w: Studia historyczne, Kr. 1901 s. 156, 157, 163, 179–81, 183–97; Długosz J., Mecenat kulturalny i dwór Stanisława Lubomirskiego, wojewody krakowskiego, Wr. 1972; Homecki A., Produkcja i handel zbożowy w latyfundium Lubomirskich w drugiej poł. XVII i pierwszej XVIII w., Wr.–W.–Kr. 1970 s. 8, 12–5, 21–2, 50, 63–118, 119; Kersten A., Na tropach Napierskiego, W. 1970; tenże, Warszawa Kazimierzowska 1648–1668. Miasto–Ludzie–Polityka, W. 1971; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1888 I 221, 231, 262, 384, 405, 458, II 56, 57, 98, 100, 118, 164, 167, 193, 275, 356, 364, 401, III 140, 149, 152, 173, 174, 177, 188, 213, 302; Kościół w Polsce, Kr. 1970 II; Kurdybacha Ł., Wychowanie Aleksandra i Jerzego Lubomirskich w XVII w., Lw. 1930; Nowak T., Oblężenie Torunia w r. 1658, Tor. 1936; Pitala A., Kolegium pijarów w Krakowie, Kr. 1962 s. 72–4; Podhorecki L., Bitwa pod Warką, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1956 II; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Semkowicz W., Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanowskich, W. 1961; Tomkiewicz W., Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII, Wr. 1952; Wimmer J., Wojsko polskie w II połowie XVII w., W. 1965; – Akta sejmikowe woj. krak., II, III, IV; Album stud. Univ. Crac., IV 105; Archiwum nacji polskiej w uniwersytecie padewskim, I; Elementa ad fontium editiones, VII 10; Listy Sobieskiego do żony, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1860; Maria Kazimiera d’Arquien de la Grange, Listy do Jana Sobieskiego, Oprac. L. Kukulski, W. 1966; Materiały do powstania Kostki Napierskiego 1651 r., Wyd. A. Przyboś, Wr. 1951; Morsztyn J. A., Utwory zebrane, Oprac. L. Kukulski, W. 1971; Oświęcim, Diariusz 1643–1651; Pisma do wieku Jana Sobieskiego; Poezja Związku Święconego i rokoszu Lubomirskiego, Wr. 1963; Radziwiłł A. S., Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632–1656, Wyd. A. Przyboś, R. Żelewski, Wr.–W.–Kr. 1968 II 284; Rudawski W., Historia polska, Pet.–Mohylew 1855 I 34, 136; Vol. leg., IV 66, 67, 74, 83, 159, 175, 193, 199, 204, 621, 717, 1018, 1021, 1035, V 101, 107, 135, 199, 263, 276, 279, 283, 335, 374, 387, 388; Wimmer, Materiały, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 V 488; toż, W. 1958 IV 526; toż, W. 1960 VI cz. 1 s. 224, 244; toż, W. 1961 VII cz. 2 s. 404, 408; – B. Czart.: rkp. 2356 II (A. S. Radziwiłł, Memoriale 13 IX 1641, 3 X 1641, 25 II 1642, 3 III 1645, 15 III 1646, 25 X 1648, VI 1649, 26 V 1651); B. Narod.: Arch. Zamoyskich 1188, k. 263v (Diariusz konfederacyi gołąbskiej), Arch. Potockich w Wilanowie (cenny zbiór listów i pism); B. Ossol.: rkp. nr 495/III s. 251–264, nr 1871/I k. 51, 59; Muz. Narod. w Kr.: rkp. 6, 7 (sprawy gospodarcze 1658–1664); Zbiory Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski, Teka Pawińskiego nr 21 (woj. sandomierskie) k. 130–131, 215, 218–221, 234–235, 253–255.
Adam Przyboś